Przejdź do treści
X

Wyszukaj interesującą Cię treść

Relacje

Józef Treder

Józef Treder

Jak Ruscë wkroczëlë, té më mùszelë ùcekac./Jak Rosjanie wkroczyli, wtedy my musieliśmy uciekać.

Komentarz

Agresja Związku Sowieckiego na Polskę nastapiła 17 września 1939 r. Stalin w ten sposób zrealizował postanowienia porozumienia tajnie zawartego z Hitlerem, tj. paktu Ribbentrop-Mołotow. Pakt ten dotyczył obustronnej zbrojnej agresji na Rzeczpospolitą, zawłaszczenie jej ziem i podział terytorialny, a także rzeczywistą likwidację państwa polskiego. Tym samym III Rzesza i ZSRS w ciągu około dwóch tygodni rozpoczęli wybuch II wojny światowej.

CSB

Do Biôłi Rzéki, Biôłô Rzéka to wtenczas bëła. A terô to je, chiba ni ma Biôłi Rzéki, to je całô Rëmia chiba. To je tam te naszé stronë. To je chiba Rëmia, Rëmia do Rédë tam, jo. […] Tedë jak më, më mùszëlë z Rëmi ùcekac, jak Ruscë wkroczëlë, a Niemcë. Tam bëło té dosc òstré strzélanié i tegò, nié, té më mùszelë ùcekac, jo. A më mieszkelë tak ùlëcã, wtenczas jô nie wiém, czë òna mia już nazwã, a tilkò te dwa bùdinki tam stojałë: trédrowi i licowi, a ù nich. Ù nich bëłë, nas bëło té wtenczas, a tëch trzech bëło na wòjnie, bracy. Jan, Alosz i Władek – ti bëlë na wòjnie. Niemcë jich mielë, [?], òni bëlë scygóny. A ti sąsadzë mielë téż sédmioro knôpów. Dwa dzéwczãta bëłë ù nas, tam téż bëłë dwa dzéwczãta, ale ùmarłë, jak òne bëłë môłé, nié, té òne ùmarłë. Tak samò ta Licówka téż, téż òne wiedno z mamą, mama z nią, òne wiedno na smãtôrz do Rëmi. W Rëmi to bëło pòchòwóné. Nasza tam ta Biôłô Rzéka, jedna strona nôleża do Rédë, a jedna do Rëmi nôleża, jo. Nasza strona do Rëmi nôleżała, jo, i té, pózni, jak më, jak Ruscë wkroczëlë, a jô mëslôł, że òni przińdą tu òd Rëmi z ti stronë, nié, bò to je właściwie droga od wschodnia. Tak jô mëszlã, a òni przëszlë òd Rédë z ti stronë, jo. A té më mùszëlë tu ùcekac, ale tam wtenczas, jak më tam jeszcze doma bëlë tam ten rok, té ti Ruscë tam, té to wòjskò wlazło, tam [?] i jeden Niemc, nié, jeden Rusk béł ranny. Tam skąd przëszedł, czë ktoś go tam, ten wòjskòwi, ktoś go tam przëprowadzył, té òn tam z łóżka prześcieradło, nie, tã ranã tu mù zawiązelë, ten temblak zrobilë, i té òn z nama szedł. Tam jeszcze, wóz tam stojôł. To bëło [?], łąki to bëłë tam, nié, wóz ze sznapsã tam stojôł, ale z jaki sznaps? Nie bëło wiadomo, a òni terô wëskòczëlë, ti Ruscë, i té òn mù wlôł sznaps. Òn gôdô: „Pij, a będziesz zdrów”! A té to bëło wszystko pò ruskù to bëło chiba, a jô to doch, jo. A jô dôł, co jô miôł, dzesãc lat jeszcze, dopiére, jô miôł jednôsce, jô béł 1934 rocznik, a to béł 1945 rok, ale ò czim jinym. Jakégò dnia? Jô nie pamiãtóm. [?], a té më mùszëlë ùcekac tam z tegò naszégò domkù. To bëło naszé, było priwatné. Biédné to bëło, ale to bëło. Tam bëłë trzë jizbë i kùchnia, jo, a nas bëło, dzewiãc knôpów nas bëło. Tëch trzech bëło na wòjnie, a szesc [?]. Té mùszôł, do Rédë më ùcékelë. W Rédze rodzice mielë krewnëch, krewnëch, znajomëch, i tam z ti miejscowości òd Serakòjc, nié, òna mieszka tam. I òna bëła żeniała. [?] òna sã nazéwa. Ji chłop béł zarô na pòczątkù wòjnë wzãti do wòjska i zginął. I òna dostała niewòlnika ruskégò, i tam më, òna mia, òni mielë już nowi bùdink pòstawiony, ale niezamieszkóny, òn nie béł jeszcze wëkùńczony. Piwnica i tam, i tam bëło piãtro, jô pamiãtóm, a më, tam bëło w ti piwnicy tam sąsadzë bëlë, jô mówiã, tam ta piwnica. Nas tam bëło bardzo wiele, pamiãtóm, jo. I tam më sedzelë, jaż Ruscë, Niemcë jeszcze z Rëmi, tam z tëch strón, wszëscë tam walëlë, te armatë i tegò. Jô wiém, bò ji rodzice tam z nią bëlë, a ti w Rëmi, jo, ti w Rëmi mieszkelë. I ten ji òjc zostôł téż ranny, i téż tam òn téż béł w szpitalu. Òni gò tam òpatrzëlë. W Rédze tam miôł bëc w szpitalu, to, jak òni tam, té, to jô nic nie wiém, jo, i më tam chiba, më tam dosyc długò bëlë w tim sklepie tam, ale té më mùszëlë téż jednak tam. Niemcë so tam długò trzimelë, bò Rëmia, ta mia te [?]. Tam bëłë téż te ùzbrojoné. To le téż tegò, także tam dosyć długo bëlë w ti Rédze, ale wreszcie më mùszëlë rëszac. Drabiniasté [?] jak do zbòża bëłë ùłożoné, taki béł założony, w kònie bëłë założoné, i ten, i tam ten parobk, jeden Rusk, to prowadzył tim. […] Té më so tam wszëscë załadowelë. Jedzemë, jedzemë, jedzemë, w Smiechòwie, tam kòle ti kapliczki, nie, tam był posterunek ruski. I tam òni wszëstkich chłopów brelë. Té òjca òni wzãlë i më terô jachelë dali tu, jak liceùm, to terô tam je, tam, bò më chcelë dali jachac do, na Lëzëno, nié, ale òni dali nie pùszczëlë. Tam na podwórko na to, kòle tegò liceùm. Terô tam podstawówka, jo, i tam wszëscë, wszësczich òni kierowelë tam. I tam Ruscë rozdzélelë, chto miôł tu jakiś tegò znajomych, a [?], òna tam mia, to jô tam pamiãtóm, ale… Té jô wiém, że më dostelë nadrzéczny. Ten bùdink stoji jeszcze i wszëskò tam ten. [?] ten pokój, to béł właściwie doktór tam chiba béł, bò tam bëłë książki wszystkie doktorskie. Jo, lekarz jakiś tam mùszôł być, ale jak tegò, tam gò nie bëłë. [?] dostelë ten pokój, jo. To bëło [?], bò tam fejn. Tam béł wielgi ògród, jo, a terô tam są bùdinki. Tam je terô, òna to pewno mòże sprzeda te działki, tam ten ògród, i tam są terô, tam są bùdinki pòstawioné nowé. A trochã dali, tam bëła, szła droga, wtenczas to bëła pólnô, i tam téż bëłë bùdinki, ale pózni tam dali bëło pòle. Tam bëłë blós pòla. I jakiś czas Ruscë, jakaś kompania Rusków tam przëszła. Tam na tã ùlicã i terô na tã drogã, i tam më, òni mielë zaopatrzenie fejné. Òni dostelë òd amerikańskich, òni puszki miãsné, nie. Më tam mielë, miec tam, më pòdbiérelë më tam jim, bò òni mielë, tak na powietrzu to tam bëłë. [?] namiotów wcale nie stôwielë, jo. […] Ten Rusk naszich, mòjich rodziców znôł, nié, [?]. Pôrã miesãcy më czekelë, jo, tata przëszedł zarosłi, tegò, i òn gôdôł, że przez niegò, przez niewòlnika, òn gò wëtłómacził tak, że òni gò pùszczëlë, nie, za to dodóm, bò tak òni zabiérelë, bò ti, co òni zabrelë jich, to przeważnie szlë za Ùral na robòtë, jo, i tegò. I tata przëszedł, i té më wtenczas, té më szlë z Wejherowa tu z tima z nadrzéczny më szlë do Biôłi Rzéki na nasze, swòje, nié, jak to so tak już tam ùspòkòjiło. Hél, na Hél jeszcze so trzimôł.

PL

Do Białej Rzeki, Biała Rzeka to w tym czasie była. A teraz to jest, chyba nie ma Białej Rzeki, to jest cała Rumia chyba. To jest tam te nasze strony. To jest chyba Rumia, Rumia do Redy tam, tak. […] Wtedy jak my, my musieliśmy z Rumii uciekać, jak Rosjanie wkroczyli, a Niemcy. Tam było wtedy dość ostre strzelanie i tego, nie, wtedy my musieliśmy uciekać, tak. A my mieszkaliśmy tak ulicę, w tym czasie ja nie wiem, czy ona miała już nazwę, a tylko dwa budynki tam stały: tredrowy i licowy, au nich. U nich były, nas było wtedy w tym czasie, a tych trzech było na wojnie, braci. Jan, Alojzy i Władek – ci byli na wojnie. Niemcy ich mieli, [?], oni byli ściągani. A ci sąsiedzi mieli też siedmioro chłopaków. Dwie dziewczyny były u nas, tam też dwa dziewczęta, ale umarły, jak on były małe, nie, wtedy one umarły. Tak samo ta Licowa też, też one zawsze z mamą, mama z nią, one zawsze na cmentarz do Rumii. W Rumii to było pochowane. Nasza tam ta Biała Rzeka, jedna strona należała do Redy, a jedna do Rumii należała, tak. Nasza strona do Rumii należała, tak, i wtedy, później, jak Rosjanie wkroczyli, a ja myślałem, że oni przyjdą tu od Rumii z tej strony, nie, bo to jest właściwie droga od wschodnia. Tak ja myślę, a oni przyszli od Redy z tej strony, tak. A wtedy my musieliśmy uciekać, ale tam w tamtym czasie, jak my tam jeszcze w domu byliśmy tam ten rok, wtedy ci Rosjanie tam, wtedy to wojsko weszło, tam [?] i jeden Niemiec, nie Niemiec, jeden Rosjanin był ranny. Tam, skąd przyszedł, czy ktoś go tam, ten wojskowy, ktoś go tam przyprowadził, wtedy on tam z łóżka prześcieradło, nie, tę ranę tu mu związali, ten temblak zrobili, i wtedy on z nami szedł. Tam jeszcze, wóz tam stał. To było [?], łąki to były tam, nie, wóz z wódką tam stał, ale z jaką wódką? Nie było wiadomo, a oni teraz wyskoczyli, ci Rosjanie, i wtedy on mu wlał wódki. On mówi: „Pij, a będziesz zdrów”! A wtedy to było, wszystko po rosyjsku to było chyba, a ja to przecież, tak. A ja dałem, ile ja miałem, dziesięć lat jeszcze, dopiero, ja miałem jedenaście, ja byłem 1934 rocznik, a to był 1945 rok, ale o czym innym. Jakiego dnia? Ja nie pamiętam. [?], a wtedy my musieliśmy uciekać tam z tego naszego domku. To było nasze [?]. Biedne to było, ale było. Tam były trzy pokoje i kuchnia, tak, a nas było, dziewięciu chłopaków nas było. Tych trzech było na wojnie, a sześć [?]. Wtedy trzeba było, do Redy my uciekaliśmy. W Redzie rodzice mieli krewnych, krewnych, znajomych, i tam z tej miejscowości od Sierakowic, nie, ona mieszkała tam. I ona była mężatka [?] ona się nazywała. Jej mąż był zaraz na początku wojny wzięty do wojska i zginął. I ona dostała niewolnika rosyjskiego, i tam my, ona miała, oni mieli już nowy budynek postawiony, ale niezamieszkany, on nie był jeszcze wykończony. Piwnica i tam, i tam było piętro, ja pamiętam, a my, tam było w tej piwnicy tam sąsiedzi byli, ja mówię, tam ta piwnica. Nas tam było bardzo dużo, pamiętam, tak. I tam my siedzieliśmy, aż Rosjanie, Niemcy jeszcze z Rumii, tam z tych stron, wszyscy tam uderzali, te armaty i tego. Ja wiem, bo jej rodzice tam z nią byli, a ci w Rumii, tak, ci w Rumii mieszkali. I ten jej ojciec został też ranny, i też tam on też był w szpitalu. Oni go opatrzyli. W Redzie tam miał być w szpitalu, to, jak oni tam, wtedy, to ja nic nie wiem, tak, i my tam chyba, my tam dosyć długo byliśmy w tej piwnicy tam, ale wtedy my musieliśmy też jednak tam. Niemcy się tam długo trzymali, bo Rumia, ta miała te [?]. Tam były też te uzbrojone. To tylko też tego, także tam dosyć długo byli w tej Redzie, ale wreszcie my musieliśmy ruszać. Drabiniaste [?] jak do zboża były ułożone, taki był założony, w konie były założone, i ten, i tam ten parobek, jeden Rosjanin, to prowadził tym. […] Wtedy my się tam wszyscy załadowaliśmy. Jedziemy, jedziemy, jedziemy, wtedy w Śmiechowie, tam koło tej kapliczki, nie, tam był posterunek rosyjski. I tam oni wszystkich mężczyzn brali. Wtedy ojca oni wzięli  my teraz jechaliśmy dalej tu, jak liceum, to teraz tam jest, tam, bo my chcieliśmy dalej jechać do, na Luzino, nie, ale oni dalej nie puścili. Tam na podwórko na to, koło tego liceum. Teraz tam podstawówka, tak, i tam wszyscy, wszystkich oni kierowali tam. I tam Rosjanie rozdzielali, kto miał tu jakiś tego znajomych, a [?], ona tam miała, to ja tam pamiętam, ale… Wtedy ja wiem, że my dostaliśmy nadrzeczny. Ten budynek stoi jeszcze i wszystko tam ten. [?] ten pokój, to był właściwie lekarz tam chyba był, bo tam były książki wszystkie lekarskie. Tak, jakiś lekarz tam musiał być, ale jak tego, tam go nie było. [?] dostaliśmy ten pokój, tak. To było [?], bo tam ładnie. Tam był duży ogród, tak, a teraz tam są budynki. Tam jest teraz, ona to pewnie może sprzedała te działki, tam ten ogród, i tam są teraz, tam są budynki nowe postawione. A trochę dalej, tam była, szła droga, w tamtym czasie to była polna, i tam też były budynki, ale później tam dalej było pole. Tam były tylko pola. I jakiś czas Rosjanie, jakaś kompania Rosjan tam przyszła. Tam na tę ulicę i teraz na tę drogę, i tam my, oni mieli dobre zaopatrzenie. Oni dostali od amerykańskich, oni puszki mięsne, nie. My tam mieliśmy, mieć tam, my podbieraliśmy my tam im, bo oni mieli, tak na powietrzu to tam było. [?] namiotów wcale nie stawiali, tak. […] Ten Rosjanin naszych, moich rodziców znał, nie, [?]. Parę miesięcy my czekaliśmy, tak, tata przyszedł zarośnięty, tego, i on mówił, że przez niego, przez niewolnika, on go wytłumaczył tak, że oni go puścili, nie, za to do domu, bo tak oni zabierali, bo ci, których oni zabrali, to przeważnie szli na Ural na roboty, tak, i tego. I tata przyszedł, i wtedy my w tamtym czasie, wtedy my szliśmy z Wejherowa tu z tymi nadrzecznego my szliśmy do Białej Rzeki na nasze, swoje, nie, jak to się tak już tam uspokoiło. Hel, na Hel jeszcze się trzymał.

Fragmenty relacji

Niemcë Stutthof likwidowelë i wëprowadzëlë tëch więźniów./Niemcy Stutthof likwidowali i wyprowadzili tych więźniów.

Ù nas bëła biéda./U nas była bieda.

Jak Ruscë wkroczëlë, té më mùszelë ùcekac./Jak Rosjanie wkroczyli, wtedy my musieliśmy uciekać.

Ruski òdjachôł i fardich./ Rosjanin odjechał i gotowe.

I w partizantkã më so bawilë téż./W partyzantkę my też się bawiliśmy.

Jô robił w kùzni./Ja pracowałem w kuźni.

Jô béł wzãti, bò jô miôł bracy na zôchòdze./Ja zostałem wzięty, bo miałem braci na zachodzie.