Relacje
Józef Treder
Niemcë Stutthof likwidowelë i wëprowadzëlë tëch więźniów./Niemcy Stutthof likwidowali i wyprowadzili tych więźniów.
Komentarz
Na przełomie jesieni i zimy 1944 r. sowieckie wojska stopniowo zbliżały się w kierunku okupowanego przez Niemcy Pomorza Gdańskiego, zagrażając prowincji Prusy Wschodnie oraz Okręgowi Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie. W obliczu klęski, z obawy przed rozliczeniem i karą, nazistowskie władze starały się ukryć ogrom zbrodni popełnionych na tych terenach. Drugim celem ewakuacji było dalsze wykorzystywanie więźniów w niemieckiej gospodarce, która borykała się wówczas z ogromnymi problemami. Jednym z nich był brak siły roboczej potrzebnej do produkcji zbrojeniowej. Obiektem, w którym Niemcy wprowadzili powszechny terror i masowo zabijali więźniów był niemiecki obóz koncentracyjny Stutthof. Jesienią 1944 r. przygotowano plan jego ewakuacji. 25 stycznia komendant obozu, SS-Obersturmbannführer Paul Werner Hoppe, wydał rozkaz, który nakazywał jak najszybszą ewakuację więźniów w kierunku zachodnim. Takie posunięcie miało pomóc w zatarciu części śladów zbrodni popełnionych przez Niemców w KL Stutthof. Zgodnie z rozkazem komendanta wymarsz rozpoczęto 25 stycznia 1945 r. około godziny 4.00 rano. Podczas porannego apelu więźniów uformowano w kolumny marszowe, dzieląc je na męskie i żeńskie, po czym nastąpił wymarsz z obozu. Każdą z kolumn eskortowali uzbrojeni SS-mani. Po opuszczeniu obozu kolumny marszowe, eskortowane przez SS, zostały skierowane w stronę Mikoszewa. Szacuje się, że do marszu śmierci Niemcy wyznaczyli ponad 11 tys. osób. Następnymi etapami ewakuacji były: Świbno, Cedry Małe, Cedry Wielkie, Pruszcz Gdański, Kolbudy, Łapino, Niestępowo, Żukowo, Pomieczyno i Łebno. Dalej kolumny rozdzielono i każda z nich ruszyła inną trasą. Pierwsza z tras przebiegała przez Luzino w kierunku Gniewina, Toliszczka i Rybna, a druga przez Strzepcz, Linię, Bukowinę, Łebunię, Rozłazino, Godętowo i Łęczyce.
Oprac. Mateusz Kubicki (OBBH IPN Gdańsk)
źródło:https://gdansk.ipn.gov.pl/pl2/aktualnosci/136840,76-rocznica-marszu-smierci-wiezniow-niemieckiego-obozu-koncentracyjnego-Stutthof.html, data dostępu: 04.01.2024 r.
CSB
Marsz śmierci, co szedł ze Stutthofa, i mama i tata, òni jich przëjãlë. Òni bëlë tu w wakacje, trzë tidzenie òni ù nas bëlë doma, nié, jo. Òni so mëslelë, strach tuwò przed, jô mëslôł, przed Niemcama, bò òni z tegò marszu ùceklë, nié. Ti, co szlë do Szemùda, na Lãbórg, tam na Niemcë. Òni jich prowadzëlë, jo. […] To bëło, to Niemcë Stutthof lëkwidowelë i wëprowadzëlë tëch więźniów. Do Niemców òni jich chcelë wëprowadzëc. Tak jô mëszlã tam tego... I tutaj przecież pòd drogą, tu wszãdze są te, w Nawczu, w Nawczu, jô pamiãtóm, tam są grobë. Tam béł taki, téż jakiś obóz, Nawcz. Nié, bò jak jô so òżenił, té jô jezdzył, té przez, kòle torów tam pomnik tego, stoji, tego. Té òni òd, tu jo, tu Niemcë mielë obóz tëch właśnie, co òni przenoszëlë. Ze Stutthofa òni szlë piechti, nié, w zëmie, tak jak to béł mróz. To jô gôdôł, to dwòje dzéwczãtów i ten knôp, co bëlë ù nas. Òni so skriwelë przed Niemcama i przed Ruskama òni właśnie, a Rusczich przed Niemcama, ale w ten czas to doch jesz bëło tak pòpùszczoné. Òni ùceklë z tegò, właśnie z tegò marszu, òni, wiele ùcekłë. I właśnie jô so tak mëszlã, jô terô so przëpòmnął, tu przecież ù nas tak bëła, jo, a terô, jak më mùszëlë ùcekac tam do Biôłi Rzéki, té më, té ju téż, té òni z nama szlë, ale òni... Szkòda, że rodzice nie wzãlë jich adresów, skąd òni pòchôdëlë, bò jô, jak òni przëszlë dodóm... Jô pamiãtóm, jak òni przëszlë, że rodzice jich przëjãlë, nié. To jô so dzywiã. Tëli nas bëło, a jeszcze, rodzice jeszcze jich przëjãlë. Troje, to bëlë ucekinierze normalnie z tegò marszu śmierci, jo. Òni tu szlë tima strugama na, tu chiba, tam bòkã òni szlë, té no jo, na Lãbòrg òni szlë, na te stronë tam, przez te Szemùdë, przez te wioski, jo.
PL
Marsz śmierci, który szedł ze Stutthofa, i mama i tata, oni ich przyjęli. Oni byli tu w wakacje, trzy tygodnie oni u nas byli w domu, nie. Ci, którzy szli do Szemudu, na Lębork, tam na Niemcy. Oni ich prowadzili, tak. […] To było, to Niemcy Stutthof likwidowali i wyprowadzili tych więźniów. Do Niemiec oni ich chcieli wyprowadzić. Tak ja myślę tam tego… I tu przecież pod drogą, tu wszędzie są te, w Nawczu, w Nawczu, ja pamiętam, tam są groby. Tam był taki, też jakiś obóz, Nawcz. Nie, bo jak ja się żeniłem, wtedy ja jeździłem, potem przez, koło torów tam pomnik tego, stoi, tego. Wtedy oni od, tu tak, tu Niemcy mieli obóz właśnie tych, których oni przenosili. Ze Stutthofu oni szli piechotą, nie, w zimie, tak jak to był mróz. To ja mówiłem, to dwoje dziewcząt i ten chłopak, którzy byli u nas. Oni się chowali przed Niemcami i przed Rosjanami oni właśnie, a Rosjan przed Niemcami, a w tym czasie to przecież jeszcze było tak popuszczone. Oni uciekli z tego, właśnie z tego marszu, oni, wielu uciekło. I właśnie ja sobie tak myślę, ja teraz sobie przypomniałem, tu przecież u nas tak była, tak, a teraz, jak my musieliśmy uciekać tam do Białej Rzeki, wtedy my, wtedy już też, wtedy oni z nami szli, ale oni… Szkoda, że rodzice nie wzięli ich adresów, skąd oni pochodzili, bo ja, jak oni przyszli do domu… Ja pamiętam, jak oni przyszli, że rodzice ich przyjęli, nie. Dziwię się. Tylu nas było, a jeszcze, rodzice jeszcze ich przyjęli. Troje, to byli uciekinierzy normalnie z tego marszu śmierci, tak. Oni tu szli tymi strugami na, tu chyba, tam bokiem oni szli, wtedy no tak, na Lębork oni szli, na te strony tam, przed te Szemudy, przez te wioski, tak.
Fragmenty relacji
