Relacje
Bernard Goldmann
To bëła pòmòc amerikańskô. Żëwé kònie przëszłë statkã tu dlô gbùrów./To była pomoc amerykańska. Żywe konie przypłynęły statkiem tu dla gospodarzy.
Komentarz
„Zakazana miłość” autorstwa Franciszka Szczęsnego to powieść oparta na faktach, która opowiada o burzliwych losach i uczuciu dwojga młodych ludzi: Marty Koss i Maksa Stroma. Ich bliski związek nie był jednak mile widziany w najbliższym środowisku, ponieważ Marta była chrześcijanka, a Maks Żydem. Marta w czasie II wojny światowej ukrywała Maksa i dzięki jej odwadze mężczyzna przetrwał wojenną zawieruchę. „Zakazana miłość” to jednoczeście wartościowe źródło informacji o pierwszej połowie XX wieku.
United Nations Relief and Rehabilitation Administration, UNRRA (w tłum. z ang. Administracja Narodów Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy, często także Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy) została utworzona 9 listopada 1943 roku w Waszyngtonie jako organizacja miedzynarodowa, której celem było udzielenie pomocy obszarom wyzwolonym w Europie i Azji po zakończeniu II wojny światowej. Jej pomysłodawcami byli Stany Zjednoczone, z których pochodziła większość świadczeń, Wielka Brytania, Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich i Republika Chińska. Chiny i Polska należały do największych odbiorców. W latach 1945–1947 dostarczono do Polski różne towary, m.in. ciągniki, maszyny budowlane i rolnicze, parowozy, wagony kolejowe, samochody ciężarowe, warsztaty naprawcze i montownie, a także odzież, tekstylia, sprzęt medyczny, leki, materiały płynne, zboże, zwierzęta, artykuły spożywcze oraz paczki żywnościowe z zapasów wojskowych[1].
[1] Misja UNRRA w Polsce, raport zamknięcia (1945-1949). Wprowadzenie i redakcja naukowa: Jacek Zygmunt Sawicki, WERSET, Lublin 2017. ISBN 978-83-65713-15-5.
CSB
- Òna (Marta Koss) grała na tim, na harmónii, ale òna gra i na skrzëpcach, i na harmónii, i na trąbce. I slub ti sąsadzë mielë w Kartuzach w kòscele, no tej ten òjc grôł na òrganach, a òna spiéwała, jo. I tam Großer Gott, wir loben dich, no Ciebie Boże wychwalamy, jo.
- Pò niemieckù to bëło spiéwóné?
- Pò niemieckù i òna perfekt pò niemieckù rozmia, a òżenia so i òn béł wyznania, no, mòjżeszowégò, Żëdã, i ji chłop òd 1939 r. do 1945 r. so ùkriwôł. To béł jeden w Pòlsce, co piãc lat so ùkriwôł, ù ni. W piwnicë wëbùdowóny kanał i tegò, i òn so ùkriwôł. Maksymilian Sztróm to béł i òn pòtemù przëstôł na katolëcczé, jo, i katolëcczi slub wzãlë. A më, pò wòjnie, w 1946 më wrócëlë, ale w 1947 delë prąd załączëc. I té tata motór, bò tam w Niemcach wid béł, wszëskò, na krajcżôgã, piła motorowô, tarczowô, i tak dalej, tegò, i bez widu to tu nama nie klédowało, także më mielë [?] i òn, ten ji chłop, przëjéżdżôł tu do nas na szrót, szrótowac dlô kònia. A më dostelë, òn dostôł téż kònia z UNRRË, no i òn. Dostelë kònia z UNRRË, më dostelë kònia z UNRRË, i tedë z Gdinii ze statkù trzeba bëło te kònie halac, i brat béł, no, mòcniészi, pewniészi chłop jak jô i jak syn. Ten jemù tegò kònia, i tu jeszcze miôł taczégò drëdżégò pòmòcnika, taczi Antón, „kłonica” na niegò mówielë, feste dżada. To òni tegò kònia mù właśnie temù Sztrómòwi i ti kòbiéce przëprowadzëlë. [..] To bëła pòmòc amerikańskô. Żëwé kònie przëszłë statkã i, tu dlô gbùrów. To bëła takô fùndacjô. UNRA to bëło United States America, ta pòmòc, jo, dlô gbùrów. I to przëchòdzałë kònie, cãższé kònie. Te nie bëłë, to bëłë trzëlatné, sztërë, czë piãclatné kònie nie bëłë tam w ogóle zaprzãgóné, ani złączoné, leno te chòdzałë na pastwiskach, jak jô mówiã, wòlno, luzã, i taczé kònie do Pòlsczi przëchòdzałë. I to Amerika taką pòmòc dlô tegò, i że tu më bëlë wëwiozłi, i té, tu pôrã kòni do Somònina dostelë. To przeważnie to bëłë cãżczé kònie, taczé, jak te sztumsczé kònie, cãżczé i tegò. Taczégò kònia më dostelë i ten bùdink béł bùdowóny w 1953 r. To wszëstek materiał z ceglarni pòłożony w tegò kònia, nie. I te cegłë tu do górë, to jô pòdôwôł. Sostra na wòzu pòdôwała mie na taką szëflã jak do chleba pieczeniô, do pieca bë sã wsuwało. Jô cëskôł, a òna w górze òdbiéra. Tam, z òbòrë i tu, no bò z ti stronë, tam bëło niżi. Ten bùdink, w Niemcach bëła wiôlgô òbòra, béł przesëniãti ò 6 métrów. Ten mùr béłbë tu szesc métrów dali w tamtã stronã. Bùdink budowóny już dali w tã stronã, z òbòrë szesc métrów przesëniãti w to, żebë òbòra bëła wiãkszô, bò w Niemcach bëła wiôlgô òbòra. Pierszi béł zlikwidowóny gnój na środkù òbòrë, bò… To bëło zlikwidowóné pierszé, bò w Niemcach nie bëło gnoju na środkù òbòrë. Jo, i to już ten wzór i bùdink, wzór tegò bùdinkù, tak jak w Niemcach béł. Tata so ùpatrził tegò, no ale schodë mùszałë bëc, bò na strichù bëło zbòżé, a w Niemcach to òni mielë do zbòża, do zôrna strich na chléwie, jo. A tu, że na chléwie to do sana, tegò, także, no tam już té òni mielë w Niemcach młóckarniã samòczëszczącô, szerokòmłotnô, czëszczącô, i mielë prasã już do wiązaniô słomë, w ti wòjnie już prasã do słomë òni mielë, Niemcë. I téż, no tam bëło bëdło, i wszëskò bëło, swinie i tak dali jak we wszësczich gòspòdarstwach. Różnô chòwa, i òwce, i swinie, i także... I to wiele wzoru taczégò, np. kléwrë, lucernã to tam w Niemcach selë i tu tata pastwiska òd razu założił, bò w Niemcach bëłë pastwiska, bò béł kléwer sóny, lucerna sónô. To téż wprowadzył, bò tak doch nikt na pòlach nie sôł trôwë, bò to bëło wszëskò pòd zbòżé.
PL
- Ona (Marta Koss) grała na tym, na harmonii, ale ona grała i na skrzypcach, i na harmonii, i na trąbce. I ślub ci sąsiedzi mieli w Kartuzach w kościele, no wtedy ten ojciec grał na organach, a ona śpiewała, tak. I tam Großer Gott, wir loben dich, no Ciebie Boże wychwalamy, tak.
- Po niemiecku to było śpiewane?
- Po niemiecku i ona perfekt po niemiecku potrafiła, a ożeniła się i on był wyznania, no, mojżeszowego, Żydem, i jej mąż od 1939 do 1945 się ukrywał. To był jedyny w Polsce, który pięć lat się ukrywał, u niej. W piwnicy wybudowany kanał i tego, i on się ukrywał. Maksymilian Szróm to był i on potem przystał na katolickie, tak, i katolicki ślub wzięli. A my, po wojnie, w 1946 r. my wróciliśmy, ale w 1947 r. dali prąd załączyć. I wtedy tata silnik, bo tam w Niemczech było światło, wszystko, na piłę tarczową, piła motorowa, tarczowa, i tak dalej, tego, i bez światła to tu nam nie pasowało, także my mieliśmy śrutownik i on, ten jej mąż, przyjeżdżał tu do nas na śrut, śrutować dla konia. A my dostaliśmy, on dostał też konia z UNRRY, no i on. Dostali konia z UNRRY, my dostaliśmy konia z UNRRY, i wtedy z Gdyni ze statku trzeba było te konie przywieźć, i brat był, no, silniejszy, pewniejszy mężczyzna jak ja, i jak syn. Ten jemu tego konia, i tu jeszcze miał takiego drugiego pomocnika, taki Antoni, „kłonica” na niego mówili, silnego dziada. To oni mu tego konia, właśnie temu Stromowi i tej kobiecie przyprowadzili. […] To była pomoc amerykańska. Żywe konie przyszły statkiem, i, tu dla gospodarzy. To była taka fundacja. UNRRA to było United States America, ta pomoc, tak, dla rolników. I to przychodziły konie, cięższe konie. Te nie były, to były trzyletnie, czy pięcioletnie konie nie były tam w ogóle zaprzęgane, ani złączone, tylko te chodziły na pastwiskach, jak ja mówię, wolno, luzem, i takie konie do Polski przychodziły. I to Ameryka taką pomoc dla tego, i że tu my byliśmy wywiezieni, i wtedy, tu parę koni do Somonina dostaliśmy. To przeważnie to były ciężkie konie, takie, jak te sztumskie konie, ciężkie i tego. Takiego konia dostaliśmy i ten budynek był budowany w 1953 r. To wszystek materiał z ceglarni położony w tego konia, nie. I te cegły tu do góry, to ja podawałem. Siostra na wozie podawała mi na taką szuflę jak do pieczenia chleba, do pieca by się wsuwało. Ja rzucałem, a ona w górze odbierała. Tam, z obory, no bo z tej strony, tam było niżej. Ten budynek, w Niemczech była wielka obora, był przesunięty o sześć metrów dalej w tamtą stronę. Budynek budowany już dalej w tę stronę, z obory sześć metrów przesunięty w to, żeby obora była większa, bo w Niemczech była wielka obora. Pierwszy był zlikwidowany gnój na środku obory, bo… To było zlikwidowane pierwsze, bo w Niemczech nie było gnoju na środku obory. Tak, i to już ten wzór i budynek, wzór tego budynku, tak jak w Niemczech był. Tata sobie upatrzył tego, no ale schody musiały być, bo na strychu było zboże, a w Niemczech to oni mieli do zboża, do ziarna strych na chlewie, tak. A tu, że na chlewie to do siana, tego, także, no tam już wtedy oni mieli w Niemczech młockarnię samoczyszczącą, szerokomłotną, czyszczącą, i mieli już prasę do wiązania słomy, w tej wojnie już prasę do słomy oni mieli, Niemcy. I też, no tam było bydło, i wszystko było, świnie i tak dalej jak we wszystkich gospodarstwach. Różne zwierzęta gospodarskie, i owce, i świnie, i także… I to wiele wzoru takiego, np. koniczynę, lucernę to tam w Niemczech siali i tu tata pastwiska od razu założył, bo w Niemczech były pastwiska, bo była siana koniczyna, lucerna siana. To też wprowadził, bo tak przecież nikt na polach nie siał trawy, bo to było wszystko pod zboże.
Fragmenty relacji
