Relacje
Bernard Goldmann
I za to, że tata pòwiedzôł, że Hitler wòjnã przegrô, […] më bëlë wëwiozłi./ I za to, że tata powiedział, że Hitler wojnę przegra, […] my byliśmy wywiezieni.
Komentarz
Nazistowskie Niemcy stworzyły jeden z najbardziej rozpowszechnionych systemów pracy przymusowej w historii. Więźniowie obozów koncentracyjnych, jeńcy wojenni, cudzoziemscy cywile zostali zmuszeni do pracy dla Niemiec podczas II wojny światowej, ponieważ kraje, które były okupowane przez Niemcy, stanowiły jednocześnie zaplecze siły roboczej. W tym czasie większość mężczyzn w Niemczech została wcielona do armii, więc gospodarka mogła funkcjonować jedynie poprzez wyzysk zagranicznej siły roboczej. Tak duże przedsiębiorstwa, jak i małe zakłady rzemieślnicze, samorządy, urzędy, a także rolnicy i gospodarstwa domowe żądały zatrudnienia cudzoziemców, ponosząc w ten sposób odpowiedzialność za wzmocnienie systemu pracy przymusowej. Warunki życia robotników przymusowych w Niemczech i krajach okupowanych zależały od narodowości, statusu prawnego i płci.
CSB
No, wele tata do 1939 rokù béł szôłtësã, pò niemieckù dobrze rozmiôł, jo, i tak dalej. I, no z tima tu Niemcama, co bëlë, to no nie béł na wòjenny stopie, ani nie kłócył so, bò to sąsadzë sobie pòmôgelë, sprzągelë, i przë żniwach, i tak dalej. No i także òstrzégelë i pòwiedzelë, że tegò. A më bëlë wëwiozłi za to, że tata pòwiedzôł: „Przez Hitlera…”, to, pòwiedzôł, że stracą, „Niemcë stracą swòje gòspòdarstwa, i swòje majątczi stracą przez Hitlera, bò òn ju wòjnã przegrôł”. I za to, że tata pòwiedzôł, że Hitler wòjnã przegrô, a, pòwiédzmë, pò pierszi wòjnie swiatowi deklarowôł so jakò Pòlôk, no to za to më bëlë wëwiozłi. No i tata tu miôł gòspòdarstwò, jak jô mówią, dobrze gòspòdarził, wszëskò, nié, fùrmaństwã so zajmòwôł. Òprócz tegò miôł lëdzy do pòmòcë, bò to nierôz, no, mówielë, że miôł parobka, a tata gôdôł, miôł pòmòcnika, czë robòtnika, nié parobka, jo. Parobcë to bëlë na majątkù, robielë. I także tegò, no ale gdze so bëło schróniec, jo. Do lasa nikt bë, chòcbë ùcekł, to i tak bë gò dostelë, jo. […] W nocë, to przeważnie wieczór, czë w nocë, ten, pòlicjô, niemiecczi policjant przëszedł, no, spakòwac so, i wszëscë mùszëlë so stawiec na dworzec do Kartuz. I tak tu ze Somònina no to më bëlë wëwiozłi, Flësakòwsczi, Na Glënach (ùlëca), wiôldżi gbùr. Pòza tim nikògò jinégò nie wëwiozlë. No, ale tu z pòwiatu to bëlë, wiele bëło wëwiozłëch: z Łapalëc, z Gôrcza, i, no, z Łôpina, ze Skrzeszewa, i tu z Banina, i z Miszewa, i tak dalej. Tegò, to wiele gòspòdarzi bëło wëwiozłëch, jo. A tata béł głównie kòwôlã, ale òd kòni, kùcô kòni, jo. I w pierszi wòjnie swiatowi tam, we Francji, òn béł na fronce we Francji, tëch sztërech bracy bëlë pedlë, bò bëlë zagazowóny tam. Niemcë pùszczëlë gaz, a wiater so òdwrócył i òni swòjich żôłnérzi zagazowelë. I, także tata béł przë kòniach, no to nie béł w koszarach tam, z resztą na fronce to koszarów jakò taczich nie bëło, i ù gbùra, i ù gbùra bëłë kònie, i tam bëła kùzniô, pòwiédzmë, na tëch wiãkszich gòspòdarstwach, także tata przeżił, nié. I pò wòjnie tu, gdze to aùto stoji, kąsk blëżi, tu bëła kùzniô. Tata kònie pòdkùwôł, nawet tu pòd tim drzewã tu móm taką môłą pòdkòwã na dole, jo. I tã jô tuwò nalôzł. Tu, më tu kòpelë do wòdë, i ten wykop, no tu z resztą tam z przodu bùdinkù téż wisy. Tëch pòdkòwów pôrã më tu nalezlë, ùżiwónëch i w pòlu, no tam jakòs téż jeszcze nalôzł, jo. I, także tu tata kònie pòdkùwôł, bò wele tedë doch nie bëło trekrów, ani, to wszëskò bëło kòniama. A w wòjskù niemiecczim w pierszi wòjnie swiatowi, no to te armatë, kanónë i to wszëskò bëło cygniãté kòniama, wòzë kòniama i tak dalej. Aùtów w pierszi wòjnie swiatowi nie bëło. Nôwëżi tam mielë te letczé czołdżi Niemcë, jo, bò Francjô nawet i czołgów ni mia w pierszi wòjnie swiatowi. A jak pò wòjnie? No té ta kùzniô, më wrócëlë w 1946. […] Tu w 1945 ta, tu bëła wdowa ze sztërema sënama, tëch trzech wzãlë do wòjska i òna òsta z knôpã taczim szestnôscelatnym. Ta òsta na tim gòspòdarstwie, a dwùch bracy mòjich terô, jak më bëlë w tëch Niemcach, no to wyjścia nie bëło i më mùszelë przëjąc trzecą grupã, jo. – „Co to znaczi”? Eingedeutsch. Bëła trzëcô grupa, bëła drëgô grupa i bëła pierszô. Bëła Eingedeutsch, bëła Volksdeutsch i Reichsdeutsch. I Reichsdeutsch to bëła pierszô grupa, Volksdeutsch to bëła drëgô, Eingedeutsch – „zniemczony”, eingedeutsch to znaczy „zniemczony”, to bëła trzecô grupa. I bracy zacygnãlë do wòjska niemiecczégò. Jeden béł w marinarce, drëdżi béł w piechòce. I jak òni tu tak sobie tam pòtrafielë załatwiec, że razã òbòje mielë ùrlop, té òni przëjachelë na ùrlop, i tu dodóm, tu dodóm przëszlë, bò òni są doma. I ta gbùrka mùszała jima dac jesc, i spanié, wszëskò, a më w 1942, té tata, czë 1943, na pògrzéb babczë przëjachôł, no bò tu, jak më mielë trzecą grupã, to òn miôł kartczi i wszëskò tak jak Niemcë. I płaconé tam ù gbùra tak jak normalnie robòtnicë mielë płaconé, a że tata béł pò szkòle rolniczi, no niemiecczi szkòle rolniczi, i béł kòwôlã, a tam bëło òsem kòni i to cãżczé kònié, pòdkùwaczã kòni, no té tata w tim gòspòdarstwie ù tegò gbùra, co më bëlë, ò te kònie zadbôł, żebë miałë kòpëta, bò te cãżczé kònie, no to wiôldżé kòpëta, szeroczé kòpëta. I nie tilkò tim, ale i sąsadóm tam, Niemcóm. No nie wiém, mòże pół rokù, tata jakbë tam, bëlë, bò tegò gbùra wzãlë do wòjska i òsta jegò matka z dwùma córkama na tim gòspòdarstwie. I nie bëło tam chłopa, rządcë, nie bëło chłopa, i té, pò pół rokù tata, że béł pò szkòle rolniczi, pò niemieckù rozmiôł i tak dalej, òn béł Hoffmeister – mistrzã na gòspòdarstwie. I më tam chòwelë swinie, do jedzeniô më mielë, i chòwelë sobie, no më szlachtowelë trzë swinie, głodu më ni mielë, do jedzeniô mielë dosc, bò do młina jachôł, to i mąkã, i òtrãbë przëwiózł. I, także no, szrót, tam mielë przecie już tedë szrótôczi mielë, i zeszrótowôł, i më sobie swinie chòwelë, swòje kùrë, gãsë, kaczczi, wszëstkò. Më ni mielë do narzékaniô, bò z drëdżi stronë ta gbùrka, czë ten gbùr, no, òni mielë całą krewnosc w Americe. I dlô Niemców òni bëlë nacenzurowóny, jak to mówią, bò krewnosc ti gbùrczi, rodzëna całô, bëła w Niemcach. I, a tegò wzãlë do wòjska, bò òn, ten syn, gòspòdôrz, do wòjska, bò òn béł, miôł, béł wòjskòwim sanitariuszã, bò w Niemcach wele Hitler, jak doszedł do władzë, té tëch rekrutów w jaczims, jakò szoférów, i na różné tam zawòdë, bò pòtrzébny bëlë, a òn, ten gbùr so zgłosył i pòszedł w wòjskòwą szkòłã, wòjskòwi kùrs sanitariuszów, i òn w czasie wòjnë béł na fronce, ale sanitariuszã. I òn przëjéżdżôł, przëjéżdżôł i, no, jak òn przëjachôł, no to… Pò niemieckù mama rozmia perfekt, tata téż, bò przecież szkòłã niemiecką kùńczëlë, i, także to za pół rokù òna pòwiedza, że tata bãdze [?] , a òni mielë jeńców, bëlë przëdzelony Francuzë z Zagłębia Ruhrë tu òd, no, Dortmundu, no, z Westfalii. Tam z Niemców, z Westfalii. Z Niemców jak zakasowelë przed pierszą wòjną swiatową, tã Westfaliã wzãlë, to tëch Francuzów wzãlë do niewòlë. Taczich jeńców tam bëło sétmiu, i ti robilelë w tim gòspòdarstwie, nié, bò chłopi ze wsë i robòtnicë, to wszëskò bëlë zacygniãti na front. Także ti Francuzë bëlë, a tata, jak te sztërë lata wòjnë pierszi swiatowi, to i pò francëskù trochã so naùcził. Béł tam jeden Francuz, chtërnégò dżadek béł Pòlôkã. Ten rozmiôł trochã pò pòlskù. I, także, no, a tata gôdôł, czë bãdzemë so sztrajkòwelë, czë sprzecywielë, czë tegò, Hitler i tak wòjnã przegrô, i tak przegrô, jo. Grunt, żebë më przeżëlë, bò w miastach, ti mielë gòrzi, [?] , bò Amerikanie bombë zrzucywelë, a na wsë lëdze robielë, fligrë lecałë, to na nikògò nie strzélelë, na tëch, co w pòlu robielë, bò wiedzelë Amerikanie, że niewòlnicë i jeńcowie, i przëmùsowi robòtnicë, to bëlë przeważnie w pòlu, bò reszta to bëła abò na fronce, chłopi przede wszësczim. Jeśli chłopi bëlë, no to tilkò jeńcë wòjenny, jo, Kriegsgefangene. I, także tata pò pół rokù… Tu bëła tôblëca na bramie i pisało, kliencë mielë so zgłosëc do Hoffmeistera: Komm und melden sich zum Hoffmeister Herrn Albert Goldmann, jo. No, bò to jimiã jeszcze, jak jô mówiã, pasowało to niemiecczi nazwiskò, jimiã niemiecczé, jo. To Niemcóm pasowało, a ta gbùrka w ogóle téż pòwiedza, jeśli je Bóg, to Hitler wòjnë przegrac ni mòże. Jak Hitler wòjnã zwëcãżi, to znaczi, że Bòga ni ma. Także më tam do kòscoła katolëcczégò chòdzëlë i jô béł w Niemcach przëjãti, siostra tak samò. Më bëlë w Niemcach przëjãti, jo, do pierszi spòwiedzë, kòmùnii, a jô chòdzył tam piãc lat do szkòłë i pò niemieckù naùcził so, no, chòc tu za stodołą sąsadzë bëlë Niemcë, i béł knôp, Gerard, ten jeszcze żëje i më mómë kontakt telefòniczny. Trzë miesące straszi òde mie. Më w piôskù so bawielë. Jak jô miôł trzë lata, té jô pò niemieckù jô gôdôł płynnie, płynnie pò niemieckù gôdôł. Przë nim jô so naùcził, a zresztą tu Niemcë przëchòdzëlë, i do tatë, i z mëmą gôdelë pò niemieckù, i, jak to mówią, i do mie téż pò niemieckù, także, jak jô mówiã, Kaszëbi wszëscë rozmielë pò niemieckù i pò kaszëbskù, jo. Tak, taczi to béł ùkład czedës.
PL
No, oto tata do 1939 roku był sołtysem, po niemiecku dobrze potrafił, tak, i tak dalej. I, no z tymi tu Niemcami, którzy byli, to no nie był na wojennej stopie, ani się nie kłócił, bo to sąsiedzi sobie pomagali, sprzęgali, i przy żniwach, i tak dalej. No i także ostrzegali i powiedzieli, że tego. A my byliśmy wywiezieni za to, że tata powiedział: „Przez Hitlera…”, to, powiedział, że stracą, „Niemcy stracą swoje gospodarstwa, i swoje majątki stracą przez Hitlera, bo on już wojnę przegrał”. I za to, że tata powiedział, że Hitler wojną przegra, a powiedzmy, po I wojnie światowej deklarował się jako Polak, no to za to my byliśmy wywiezieni. No i tata miał gospodarstwo, jak ja mówię, dobrze gospodarzył, wszystko, nie, furmaństwem się zajmował. Oprócz tego miał ludzi do pomocy, bo to nieraz, no, mówili, że miał parobka, a tata mówił, że miał pomocnika, czy robotnika, nie parobka, tak. Parobkowie to byli na majątku, pracowali. I także tego, no ale gdzie się było schronić, tak. Do lasu nikt by, choćby uciekł, to i tak by go dostali, tak. […] W nocy, to przeważnie wieczorem, czy w nocy, ten, policja, niemiecki policjant przyszedł, no, spakować się i wszyscy musieli się stawić na dworzec do Kartuz. I tak tu z Somonina to my byliśmy wywiezieni, Flisakowski, Na Glinach, duży gospodarz. Poza tym nikogo innego nie wywieźli. No, ale tu z powiatu to byli, wielu było wywiezionych: z Łapalic, z Garcza, i, no, z Łapina, ze Skrzeszewa, i tu z Banina, i z Miszewa, i tak dalej. Tego, to wielu gospodarzy było wywiezionych, tak. A tata był głównie kowalem, ale od koni, kucia koni, tak. I w I wojnie światowej tam, we Francji, on był na froncie we Francji, tych czterech braci padło, bo byli tam zagazowani. Niemcy puścili gaz, a wiatr się odwrócił i oni swoich żołnierzy zagazowali. I, także tata był przy koniach, no to nie był w koszarach tam, z resztą na froncie to koszar jako takich nie było, i u gospodarza, i u gospodarza były konie, i tam była kuźnia, powiedzmy, na tych większych gospodarstwach, także tata przeżył, nie. I po wojnie tu, gdzie to auto stoi, trochę bliżej, tu była kuźnia. Tata konie podkuwał, nawet tu pod tym drzewem tu mam taką małą podkowę na dole, tak. I tę ja tu znalazłem. Tu, my tu kopaliśmy do wody, i ten wykop, no tu z resztą tam z przodu budynku też wisi. Tych podków parę tu znaleźliśmy, używanych i w polu no tam jakoś też jeszcze znalazłem, tak. I, także tu tata konie podkuwał, bo no przecież wtedy nie było traktorów, ani, to wszystko było końmi. A w wojsku niemieckim w I wojnie światowej, no to te armaty, armaty i to wszystko było ciągnięte końmi, wozy końmi i tak dalej. Samochodów w I wojnie światowej nie było. Najwyżej tam mieli te lekkie czołgi Niemcy, tak, bo Francja nawet i czołgów nie miała w I wojnie światowej. A jak po wojnie? No wtedy ta kuźnia, my wróciliśmy w 1946. […] Tu w 1945 ta, tu była wdowa z czterema synami, tych trzech wzięli do wojska, i ona została z chłopcem takim szesnastoletnim. Ta została na tym gospodarstwie, a dwóch braci moich teraz, jak my byliśmy w tych Niemczech, no to wyjścia nie było i my musieliśmy przyjąć trzecią grupę, tak, Eingedeutsch. Była trzecia grupa, była druga grupa i była pierwsza. Była Eingedeutsch, była Volksdeutsch i Reichsdeutsch. I Reichsdeutsch to była pierwsza grupa, Volksdeutsch to była druga, eingedeutsch – „zniemczony”, eingedeutsch to znaczy „zniemczony”, to była trzecia grupa. I braci zaciągnęli do wojska niemieckiego. Jeden był w marynarce, drugi był w piechocie. I jak oni tu tak sobie tam potrafili załatwić, że razem oboje mieli urlop, wtedy oni przyjechali na urlop, i tu do domu, tu do domu przyszli, bo oni są w domu. I ta gospodyni musiała im dać jeść, i spanie, wszystko, a my w 1942, wtedy tata, czy 1943, na pogrzeb babci przyjechał, no bo tu, jak my mieliśmy trzecią grupę, to on miał kartki i wszystko tak jak Niemcy. I płacone tam u gospodarza tak jak normlanie robotnicy mieli płacone, a że tata był po szkole rolniczej, no niemieckiej szkole rolniczej, i był kowalem, a tam było osiem koni i to ciężkie konie, podkuwaczem koni, no wtedy tata w tym gospodarstwie u tego rolnika, u którego byliśmy, o te konie zadbał, żeby miały kopyta, bo te ciężkie konie, no to wielkie kopyta, szerokie kopyta. I nie tylko tym. I sąsiadom tam, Niemcom. No nie wiem, może pół roku, tata jakby tam, byliśmy. Tego rolnika wzięli do wojska i została jego matka z dwiema córkami na tym gospodarstwie. I nie było tam mężczyzny, rządcy, nie było mężczyzny, i wtedy, po pół roku tata, że był po szkole rolniczej, po niemiecku potrafił i tak dalej, on był Hoffmeister – mistrzem na gospodarstwie. I my tam chowaliśmy świnie, do jedzenia mieliśmy, i chowaliśmy sobie, no my zarzynaliśmy trzy świnie, głodu my nie mieliśmy, do jedzenia mieliśmy dosyć, bo do młyna się pojechało, to i mąkę, i otręby przywiózł. I, także no, śrut, tam mieli przecież już wtedy śrutowniki, i się ześrutowało, i my sobie świnie chowaliśmy, swoje kury, gęsi, kaczki, wszystko. Nie mieliśmy powodów do narzekania, bo z drugiej strony ta gospodyni, czy ten gospodarz, no, oni mieli całą krewność w Ameryce. I dla Niemców oni byli cenzurowani, jak to mówią, bo krewność, tej gospodyni rodzina cała była w Niemczech. I, a tego wzięli do wojska, bo on, ten syn, gospodarz, do wojska, bo on był, miał, był wojskowym sanitariuszem, bo w Niemczech oto, jak Hitler doszedł do władzy, wtedy tych rekrutów w jakimś, jako kierowców, i na różne tam zawody, bo potrzebni byli, a on, ten gospodarz się zgłosił i poszedł do szkoły wojskowej, wojskowy kurs sanitariuszów, i on w czasie wojny był na froncie, ale sanitariuszem. I on przyjeżdżał, przyjeżdżał i, no, jak on przyjechał, no to… Po niemiecku mama potrafiła perfekt, tata też, bo przecież szkołę niemiecką kończyli, i, także to za pół roku ona powiedziała, że tata będzie [?] , a oni mieli jeńców, byli przydzieleni Francuzi z Zagłębia Ruhry tu od, no, Dortmundu, no, z Westfalii. Tam z Niemiec, z Westfalii, z Niemiec jak zakasowali przed I wojną światową, tę Westfalię wzięli, to tych Francuzów wzięli do niewoli. Takich jeńców tam było siedmiu, którzy pracowali w tym gospodarstwie, nie, bo mężczyźni ze wsi i robotnicy, ci wszyscy byli zaciągnięci na front. Także ci Francuzi byli, a tata, jak te cztery lata I wojny światowej, to i po francusku trochę się nauczył. Był tam jeden Francuz, którego dziadek był Polakiem. Ten potrafił trochę po polsku. I, także, no, a tata mówił, czy będziemy się strajkowali, sprzeciwiali, czy tego, Hitler i tak wojnę przegra, i tak przegra, tak. Grunt, żebyśmy my przeżyli, bo w miastach, ci wiele gorzej, [?] , bo Amerykanie bomby zrzucali, a na wsi ludzie pracowali, samoloty leciały, ale to na nikogo nie strzelali, na tych, którzy w polu pracowali, bo wiedzieli Amerykanie, że niewolnicy i jeńcy, i przymusowi robotnicy, to byli przeważnie w polu, bo reszta to była albo na froncie, mężczyźni przede wszystkim. Jeśli mężczyźni byli, to tylko jeńcy wojenni, tak, Kriegsgefangene. I, także tata po pół roku… Tu była tablica na bramie i było napisane, klienci mieli się zgłosić do Hoffmeistera: Komm und melden sich zum Hoffmeister Herrn Albert Goldmann, tak. No, bo to imię jeszcze, jak ja mówię, pasowało to niemieckie nazwisko, imię niemieckie, tak. To Niemcom pasowało, a ta gospodyni w ogóle też powiedziała, jeśli jest Bóg, to Hitler wojny przegrać nie może. Jak Hitler wojnę zwycięży, to znaczy, że Boga nie ma. Także my tam chodziliśmy do kościoła katolickiego I ja byłem w Niemczech przyjęty, tak, do pierwszej spowiedzi, komunii, a ja chodziłem tam pięć lat do szkoły i po niemiecku się nauczyłem, no, choć tu za stodołą sąsiedzi byli Niemcami, i był chłopiec, Gerard, ten jeszcze żyje i my mamy kontakt telefoniczny. Trzy miesiące starszy ode mnie. My w piasku się bawiliśmy. Jak ja miałem trzy lata, to po niemiecku mówiłem płynnie, płynnie po niemiecku mówiłem. Przy nim ja się nauczyłem, a zresztą tu Niemcy przychodzili, i do taty, i z mamą rozmawiali po niemiecku, i, jak to mówią, do mnie też po niemiecku, także, jak ja mówię, Kaszubi wszyscy potrafili po niemiecku i po kaszubsku, tak. Tak, taki to był układ kiedyś.
Fragmenty relacji
