Relacje
Jan Drzeżdżon
Gwiôzdór wchòdzyl na kùńcu, nié./Gwiazdor wchodził na końcu.
Komentarz
Kaszubskie gwiôzdczi, na północy zwane też panëszczi, to zespół gwiazdorów i maszkar zwierzęcych odwiedzających domy pod koniec adwentu lub w wigilię Bożego Narodzenia. Zespół gwiôzdka zawdzięcza swoją nazwę głównej swej postaci zwanej również gwiôzdka. Obok niej występują najczęściej w zespole mężczyzna na koniu, koza, względnie kozioł trzymający przed sobą wyciętą w drzewie i obitą koźlęcą skórą koźlęcą głowę, bocian z drewnianym dziobem zaopatrzonym na końcu w gwoździe, kominiarz z miotłą i drabinką, ponadto dziad oraz baba z dzieckiem w koszyku, których zwykle łączą razem. Niekiedy pojawia się małpa, anioł, śmierć oraz diabeł. Po zgłoszeniu gwiazdki przez przewodnika cała grupa wchodzi do chaty. Nad porządkiem czuwa stróż bezpieczeństwa – milicjant, za czasów zaborczych żandarm pruski. Gwiazdka powinna zakończyć swoje widowisko jeszcze przed północą. Geneza maszkar zwierzęcych bierze swój początek od żołnierzy, których wysłał król Herod dla zabicia narodzonego Chrystusa w Betlejem. W drodze żołnierze zamienili się w różne zwierzęta, które się zagryzły, i tak Boże Dzieciątko uszło śmierci. Kaszubska Gwiazdka została wpisana na listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego UNESCO.
źródło: Sychta B., Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I, s. 389-393
CSB
Baba z chlopã mùszi tańcowac, z miotlą, nié, zatańcëje, pòprosy gòspòdarza do tuńca. Strëch zaprosy gòspòdëniã do tuńca i òni zatańcëją. Pózni baba weznie, wëmiece calą jizbã, nié, miotlą. Pò to të môsz tã miotlã. […] To wëzdrza tak, że jak bél na ùrlopie jaczis z wòjska przëjachôl żôlnérz, jô bél téż rôz milicjantã, nié, na ùrlop przëjachôl na swiãta, nié, té ten bél pòlicjantã. Ten szedł meldowac, że gwiôzdczi jidą, nié. Té bél mùzykant, nié, na harmònii grôl. Kóń, nié, mùszôł bëc taczi wëbróny skòczny, młodi. Mùszôł bëc skòczny. Kòza, téż skòcznô, wëspòrtowónô. Baba, strëch, nié. Bél gwiôzdór, kòminiôrz i chiba bél jesz diôbél, jo. To bëlë te figùrë, nié. Terô jak òn zaczął grac, kóń wskòczil w jizbã, czë w koritarz z kòzą, nié, i skôkalë, tańcowalë, a kóń miôl pëtkã do pòbijaniô (?) se, nié. Òd czasu do czasu òn tak pòstraszil, nié. Kòza tak samò, nié. Do se pòbijaniô tam, nié. Kóń sobie tak, kòza téż sobie, i tak do pòstraszeniô. Òni tańcowalë. Weszlë baba z chłopã, jak jô gôdôl, nié, zatańcowalë razã, pózni baba pòprosëla gòspòdarza. Chlop pòprosyl gòspòdëniã i tańcowalë téż, nié. Na kùńcu baba wza miotlã i wëmiôta. Diôbél, kòminiôrz, wiadomo, że òn bél czôrny, nié. Kò diôbél, ten z rogama, nié, ten widlë miôl i tak straszil: „Ùùù…”, tak ten diôbél, nié. I téż tak tańcowôl i tak ten, a kòminiôrz, jak nie widzôl, to bëlë te platë jesz bëlë, nié, na òpôl, na wãgel, czë na drzewò, nié. Pòdniósł grôp, so wësmarowôl rãkã, nié, i tak niespodzianie, téż tańcowôl, tańcowôl, té tã bialkã wësmarowôl, tã bialkã wësmarowôl, tu przejachôl, tu ti przejachôl, tegò chlopa przëjachôl, nié. To bëlo taczé, trochã tak, pòwiédzmë 10 (dzesãc), 15 (piãtnôsce) minut taczégò teatrë, nié, pòkôzóné, nié. Jak wszësczé tak, jak nie bëlo miejsca, to pòjedinczo tańcowalë. Jak bëla wiôlgô kùchnia przikładowò, przeważnie do kùchni wpùszczalë, czë na kòritarz. Té wszësczé tak trochã tańcowalë. To bëlo pòkôzóné trochã. Gwiôzdór, jô bél téż rôz gwiôzdorã, jo, rôz jô bél kòminarzã, jô bél gwiôzdorã téż. Gwiôzdór miôl kòsz, jô bél stratny na tim, bò jô mùszôl kùpic bómków. Jesz 5 (pińc) kila bómków. Té gwiôzdór chòdzyl, bómka dôl, wrëka dôl, wãgel dôl, w kòszu miôl, nié. I tam bialce dôl wãgel, temù dôl wrëka chłopòwi, nié, dzecóm bómka. To bëlo na tim, chòdzelo, że to bëlë gwiazdorzë. Jô bél téż, jô miôl tã pëtkã i té òn pòstraszil, te dzecë pòstraszil. „Byłeś ty grzeczny”? – pòstraszil. „Tak, on był grzeczny”. Tedë òn dostôl bómka z kòsza. Niechtërny zaprôszalë gwiazdora, delë, mielë przëgòtowóné paczczi, napisóné kòmù, nié. Delë gwiazdorowi w kòsz i gwiôzdór rozdôwôl prezenta. Na tim to chòdzëlo. Gwiôzdór wchòdzyl na kùńcu, nié. […] A té, jak bëlo mówioné: „Kùńc”, òbeszli më mielë, té bëlë pieniãdze wszësczé wësëpóné na stół i bëlë pòdzeloné, co më zebralë. Té bëlo sadlé, w kôrtë më so zagralë, pò sznapsu wëpilë. […] To wiedno dochôdalë wiedno mlodszi, nié. Ti, co so żenilë, ti òdchôdalë i mlodszi bél dobiéróny. To bëlë tak òd 17 (sétmënôsce) lat do 22 (dwadzesca dwa), 23 (dwadzesca trzë). Ti, co so żenilë, ti bëlë ju òdstôwióny, nié, i przëszedł nastãpny, nié, na to miejsce, nié. […] Stroje to przeważnie kòżdi sobie sóm robil. Òne bëlë z rokù na rok. To bëlo ùlożoné, nié. Prawie masczi bëlë zużëté, té bëla maska nowô kùpionô, a tak to bëlo z rokù… Kóń przecież to bëlo zrobioné, ta satka, nié, i ten ògón i to, kò to bëlo ùlożoné, na strichù to leża. To bëlo chiba 10 (dzesãc) lat to bëlo ùżiwóné. Kòza tak samò. To bëlo wszëskò to samò, nié. Diôbél, té kòminiôrz. Diôbél, ten miôl kómbinezón òbloklé, ògón so przëczepioné jaczis, nié, i czédë, nié, i to bëlo to wszëskò. Czôrnô maska i rodżi to doch strój je prosti. To wszëskò leża, blós co bëlo zużëté, to bëlo nowé. A tak to bëlo, cali rok leża. Ùlożoné i to leża. Kòżuch òd gwiôzdora, kòżuch òd miedzwiedza, to wszëskò leża, nié. […] Kòl nas nie bëlo, jak më ti chòdzëlë, nie bëlo wòlno. Tam nikt nie mëslôł, żebë wëpic sznaps. Czasã tam czãstowalë, nié, sznapsã, nié. Nie wòlno bëlo wëpic. Nié, bò té wiadomo, że dwa, trzë, jakbë przikładowo gwiôzdorowi, jak bél jeden gwiôzdór, a terô, jakbë kòl jednégò wëpil, drëdżégò wëpil, trzecégò, kò jô bë do kùńca nie doszedł. Nie wòlno bëlo i kùńc. Më so trzimalë tak jinaczi. Më so wëpilë, ale na kùńcu, jak bëlo pò wszësczim, nié. […] Kóń, chto bél kòniã, bél przezeblokli i ten mùszôł bëc wëspòrtowóny. Przikładowo tam bél taczi jeden gòsc, nié, òn miôl wiôlgą kùzniã, koritarz, nié. Òn wiedno pòstawil lawã, takô półtora métra, ale wzdluż i jã mùszôl przeskòczëc. Niechtërny stôwialë taboret, stólk, nié, i to mùszôl przeskòczëc przez to. Kóń mùszôl przeskòczëc. A ten pòstawil takô półtora métra taką lawã wzdluż, nié. Przez wzdluż przeskòczëc ten kóń mùszôl. Według tegò më taczégò wëspòrtowónégò brelë. To mùszôł przeskòczëc przez to. So zapùscył na koritarzu i té sadzyl. Té òn bél zadowolony, ten chlop, nié. A tak drëdżégò dnia òn sã smiôl: „Cëż to bëlë za gwiôzdczi, òn ni mógł przez lawã przeskòczëc. Co to bél za kóń. To doch nie bél kóń”. So smiôl, ale jak przeskòkł: „To bél kóń. Jo, to bél kóń”! Tak to bëlo.
PL
Baba z chłopem musi tańczyć, z miotłą, tańczy, poprosi gospodarza do tańca. Dziad zaprosi gospodynię do tańca i oni zatańczą. Potem baba weźmie, wymiecie cały pokój miotłą. Po to ty masz tę miotłę. […] To wyglądało tak, że jak był na urlopie jakiś z wojska przyjechał żołnierz, ja też byłem raz policjantem, przyjechał na urlop na święta, to ten był policjantem. Ten szedł meldować, że gwiazdki idą. Potem był muzykant, grał na harmonii. Koń musiał być skoczny, młody. Koza? Też skoczna, wysportowana. Baba, dziad, nie. Był gwiazdor, kominiarz, i chyba był jeszcze diabeł, tak. To były te figury. Teraz jak on zaczął grać, koń wskoczył do pokoju, czy na korytarz z kozą, skakali, tańczyli. Koń miał korbacz, którym bił siebie. Od czasu do czasu nim postraszył. Koza tak samo, do bicia siebie. Koń sobie tak, koza też tak, i trochę do postraszenia. Oni tańcowali. Weszli baba z dziadem, jak mówiłem, razem zatańcowali, potem baba poprosiła gospodarza. Dziad poprosił gospodynię i też tańczyli. Na końcu baba wzięła miotłę i wymiatała. Diabeł, kominiarz, wiadomo, że on był czarny/brudny. Przecież diabeł, ten z rogami, ten miał widły i tak straszył: „Uuu…”, tak ten diabeł. I też tak tańczył, potem wysmarował kobietę. Jak (nikt) nie widział, to były jeszcze te kuchenki na opał, węgiel, drzewo. Podniósł garnek, wysmarował sobie rękę i tak niespodziewanie, też tańcował, tańcował, potem wysmarował kobietę, tu przejechał, tu tej przejechał, tego chłopa przejechał. To było takie powiedzmy 10, 15 minut takiego teatru pokazane. Jak wszyscy tak, jak nie było miejsca, to pojedynczo tańcowali. Jak była duża kuchnia przykładowo, przeważnie wpuszczali do kuchni lub na korytarz. Wtedy wszyscy trochę tańcowali. To było trochę pokazane. Gwiazdor, jak ja byłem raz gwiazdorem, raz byłem kominiarzem, gwiazdorem też byłem. Gwiazdor miał kosz, byłem na tym stratny, bo musiałem kupić cukierki. Jesz 5 kilogramów cukierków. Gwiazdor chodził, dał cukierka, dał brukiew, dał węgiel, w koszu miał. Kobiecie dał węgiel, mężczyźnie brukiew, cukierki dzieciom. To byli gwiazdorzy. Ja byłem też, miałem korbacz i wtedy straszyłem, dzieci straszył. „Byłeś ty grzeczny”? – postraszyl. „Tak, on był grzeczny”. Wtedy on dostał cukierka z kosza. Niektórzy zapraszali gwiazdora, dali, mieli przygotowane paczki, napisane komu. Dai gwiazdorowi do kosza i gwiazdor rozdawał prezenty. Na tym to polegało. Gwiazdor wchodził na końcu. […] Kiedy powiedziano: „Koniec”, wszystkich obeszliśmy, wtedy wszystkie poeniądze zostały wysypane na stół i było podzielono to, co zebraliśmy. Wtedy się siadało, w karty pograliśmy, wódki wypiliśmy. […] Zawsze dochodzili młodsi. Ci, którzy się żenili, odchodzili i młodszy był dobierany. To byli tak od 17 lat do 22, 23 lat. Ci, którzy się żenili, ci byli odstawiani, i przyszedł następny na to miejsce. […] Stroje przeważnie każdy robił sobie sam. One było z roku na rok. To było ułożone. Może maski były zużyte, to kupowało się nową maskę, a tak to było z roku na rok… Koń przecież, to było zrobione, ta siatka i ten ogon, i to było ułożone, na strychu to leżało. To było chyba 10 lat używane. Koza tak samo. To było wszystko to samo. Diabeł, potem kominiarz. Diabeł, ten ubierał kombinezon, przyczepiał jakiś ogon, łańcuchi, i to było wszystko. Czarna maska i rogi to przecież prosty strój. To wszystko leżało. Tylko to, co było zużyte, to było nowe. A tak to było, cały rok leżało ułożone. Kzuch od gwiazdora, kożuch od niedźwiedzia, to wszystko leżało. […] U nas tak nie było, gdy chodziliśmy. Niekt nie myślał o tym, by pić wódkę. Czasem częstowali wódką. Nie wolno było wypić. Nie, bo wiadomo, że dwa, trzy, jakby przykładowo gwiazdorowi, jak był jeden gwiazdor, a teraz, gdyby u jednego wypił, u drugiego wypił, trzeciego, przecież ja bym do końca nie doszedł. Nie było wolno i koniec. Trzymaliśmy się tak inaczej. Wypiliśmy sobie, ale na końcu, jak było po wszystkim. […] Koń, kto był koniem, był przebrany i ten musiał być wysportowany. Przykładowo tam był taki jeden gość, on miał wielką kuźnię, korytarz. On zawsze postawił ławę, taką półtora metra, ale wzdłuż. Ją należało przeskoczyć. Niektórzy stawiali taboret i trzeba było przez niego przeskoczyć. Koń musiał przeskoczyć. A ten postawił wzdłuż półtora metrową ławę. Koń musiał przeskoczyć ją wzdłuż. Według tego my braliśmy takiego wysportowanego. Trzeba było przez to przeskoczyć. Zapuścił się na korytarzu, a potem sadził. Wtedy chłop był zadowolony. A tak drugiego dnia śmiał się: „Co to były za gwiazdki, on nie mógł przez ławę przeskoczyć. Co to był za koń. To przecież nie był koń”. Śmiał się, ale jak przeskoczył: „To był koń. Tak, to był koń”! Tak to było.
Fragmenty relacji
