Relacje
Jan Drzeżdżon
Ten róg té je gòtowi, ale to warô./Wtedy róg jest gotowy, ale to trwa.
Komentarz
Kaszubi kiedyś namiętnie zażywali tabakę. Czë młodi drëch, czë stôri strëch, wszëscë na Kaszëbach zażiwają – mówi stare przysłowie. Nawet wtedy, kiedy mężczyzna lubujący się w zażywaniu tabaki jechał na koniu i spotkał drugiego wielbiciela tego magicznego proszku, koń już wiedział i sam stawał, podobnie jak koń pijaka przed karczmą. Kóń na tobakã stanał – powiadają wtedy w wejherowskim.
CSB
Bò to trzeba, ten róg trzeba òd pòczątkù, trzeba gò nôprzód skądkas wzyc. Albò z jaczis lączi zebrac, jak so bëdlo pase, czë z jaczis òbòrë, gdze je wiele knagów, albò po prostu ze rzeźnie, jak so mô tam znajomości ze szefã. Ten róg mùszi bëc przede wszësczim zbadóny. To bëdlo jak je ùbité, té mùszi bëc to, to bëdlo mùszi bëc zbadóné, bò rëchli żóden rzeźnik, czë żóden właściciel rzeźnie, nie pòzwòli brac roga, skoro òn nie bãdze zbadóny. To mùszi bëc zbadóné przez weterinarza, nié. […] To mùszi bëc te rodżi wëgòtowóné, w wòdze gòtowac w skórach bùlwòwëch, òd bùlew, w tëch łupinach. Ten, mùszi bëc wëgòtowóny ten rdzéń, co bënë je w tim rogù, nié. Mùszi bëc wëjãti. Dopiérze, jak to sã wëgòtëje, i łupinë so dôwô w tã wòdã, żebë po prostu nie bëlo tegò zapachù taczégò przikrégò, żebë to so rëchli wëgòtowa, no bò to tak… […] Òd tegò te łupinë tam są, żebë to nie bëlo tegò zapachù taczégò paskùdnégò, smrodë powiedzmy, kòl gòtowaniô. Té dopiérze gò mòżna tak długò gòtowac, jaż ten róg so zrobi mitczi, ale to za dlugò warô. Przikładowo jô bierzã, jak jô to wëgòtëjã, té jô to bierzã na òdżin, denaturat albò palnikã gazowim, jak to niechtërny robią, niechtërny to robią palnikã. Jô to po prostu pòdgrzéwajã denaturatã, bò jô móm takô, jô wiém, jaczi je wiôldżi róg, takô porcjã denaturatu so wlejã, że to mie wëstôrczi na pòdgrzenié tegò roga. Té to jidze, ten róg so rëchli zrobi plasticzny. Jak gòtowac, to mùszi zarô dwie, trzë gòdzënë, nawet sztërë gòdzënë, żebë, jak zależi òd grubości roga. Jô tim denaturatã robiã, że to mie jidze rëchli. Té to trzeba, nôwôżniészé ten pùnkt je znalezc, kiedy ten róg so zrobi plasticzny. A jesz przë tim grzenim trzeba pòlewac, abò tam zwilżëc òlejã, albò łojã, tłuszczã po prostu, żebë òn so nie pôlił tak. No i wëczuc ten moment plasticzny, i té dopiérze wbic klin i gò w prasã, i jemù dac fòrmã. Tedë w ti fòrmie òn tak mùszi leżec trzë, sztërë gòdzënë. Té òn dopiérze wëstëdnie, trochã pòdeschnie, i té gò mòżna zaczic òbrabiac. Tak zgrubnie jegò òbrobic wszëskò, i té òn mùszi wëschnąc. Té jô gò kladã na piec centralnégò, czë tam trochã na slunuszkò, jak je lato, na cepli, żebë òn wëschł, żebë òn po prostu të wszësczé naprężenia z niegò wëszlë, żebë òn sã ùfòrmòwôł tak, ùnormòwôl. To so ùnormòwa. Té dopiérze za dwa, trzë dni, té gò mòżna òbrabiac dokładnie, nié. Té gò trzeba szlifòwac, pilnikã dorabiac. Mòżna cos jemu wërzezbic, jakieś tam jemù dekoracje dac. To zależi, jak chtos mô jaczis umiejętności, i polerowac. To téż trzeba polerowac, także to je wszëskò robòta rãcznô. To trzeba wszëskò rãczno pòszlifòwac, kò pòszlifòwac, në zgrubnie to mòże wëszlifòwac na szlifierce, ale to dokładnie, té to papiorã, tak jak jô to robiã szescdzesątką, pózni sto pińcdzesąt, sto òsmëdzesąt i na kùńcu pińcsetką, czë szescsetką i dopiérô na pòlerkã pastą szlifierską, i wëpolerowac, nié. Na tim to pòlégô. Ten róg té je gòtowi, nié, ale to warô. To nie je taczé prosté. Na maszinie tegò do kùńca nie zrobi, bò to kòżdi róg je… Przikładowo bënë to mùszi wszëskò z tegò rogù wiertarką wëwiercëc, a na maszinie tegò nie zrobi. Wszëskò mùszi bëc rãcznie, wiertarka i rãce trzëmac. Wszëskò rãcznie, to mùszi bëc wëbróné rãczno. Rãcznô robòta, to nie je takô, że to serijnie mòżna robic na maszinie, że ùstawi so maszinã i to je zrobioné. Wszëskò je pòjedyncze, kòżdi róg… Tëli, co jô móm zrobioné tëch rogów, ale kòżdi róg, ni ma dwùch taczich samëch po prostu, kòżdi je jiny. Tak mie nie wëszlo, żebë bëlë dwa rodżi taczé same. Móże bëc òd jedny przikładowo krowë, prawi i lewi, ale nigdë òne nie mdą taczé same. Wiedno abò bãda sã różniłë kolorã, kształtã, także wielkością. Kòżdi róg je jiny. […] To trzeba rodżi wëprostowac jesz. Na denka przikładowo, to trzeba rodżi pòdgrzôc i przecyc, i wëproszczëc, i té zrobic dno. Drzewò, kawałek drzewa i prosto rogą przëklejic téż, nié. Przëklejic, żebë to szło wsëpac w niegò, nié. Té tropka do sëpaniô. To trzeba zrobic, no kò jak kiedyś to robilë, pamiãtajã jak naszi òjcowie to robilë, ti stôri fachowcë, bò to robilë przikładowo, wszëscë sami so robilë kiedyś, nié, rodżi tam. Nalezlë róg, té so zrobilë, jak kto mógł, ten so zrobil sóm. No albò kogo bëło stać, ten so kùpil òd kogoś. Té òni robilë te tropczi do zamikaniô ze skórë. Jô to téż terô robiã. Skóra, abò twardô gùma i to chòdzy po prostu, żebë to kiedyś jô to robil z drzewa, ale drzewò… Té tak w taszë abò to przëcësnie, abò co, té to so mòże zlamic, abò ten róg so mòże wëszczerbic. A jak to je z gùmë, czë ze skórë, to so wiedno ùgnie. To so nigdë nie ùszkòdzy tegò rogù. Té so wsëpie so tobakã i so zażiwô.
PL
Ten róg trzeba na początku skądś wziąć. Zebrać z łąki, na której pasie się bydło, wziąć z obory, gdzie jest dużo krów, albo po prostu z rzeźni, jak się ma znajomości z szefem. Ten róg musi być przede wszystkim zbadany. Gdy bydło zostaje zabite, to musi ono zostać zbadane, bo wcześniej żaden rzeźnik, czy właściciel rzeźni nie pozwoli zabrać rogu. Ten musi być zbadany przez weterynarza. […] Rogi muszą być wygotowane w wodzie z łupinami ziemniaków. Rdzeń, który znajduje się w środku w rogu, musi zostać wygotowany. Musi być wyjęty. Łupiny dodaje się do wody po to, by nie było przykrego zapachu. […] Łupiny są od tego, żeby nie było takiego paskudnego zapachu, smrodu przy gotowaniu. Wtedy można tak długo gotować, aż róg zrobi się miękki, ale to za długo trwa. Ja na przykład biorę, jak to wygotuję, na ogień, denaturat albo palnikiem gazowym, jak to niektórzy robią […] i podgrzewam denaturatem. Wiem, jak duży jest róg, i mam taką porcję denaturatu, którą sobie wleję, że wystarczy mi to na podgrzanie rogu. Wtedy róg zrobi się plastyczny. Gotować należy dwie, trzy, a nawet cztery godziny. To zależy od grubości rogu. Ja robię denaturatem, bo to idzie szybciej. Najważniejsze, by wyczuć ten moment, w którym róg zrobi się plastyczny. Przy podgrzewaniu należy zwilżać olejem, łojem, tłuszczem, żeby się tak nie palił. W momencie wyczucia plastyczności wbić klin i umieścić róg w prasie nadając mu formę. W tej formie musi leżeć trzy, cztery godziny. Wtedy dopiero wystygnie, trochę podeschnie, i można zacząć go obrabiać. Z grubsza wszystko obrobić i wtedy on musi wyschnąć. Kładę go więc na piec centralny, bądź trochę na słoneczko, jak jest lato, na ciepłe, żeby wyschnął po to, by pozbyć się wszystkich naprężeń i pozwolić się mu unormować. Dopiero za dwa, trzy dni można go dokładnie obrobić. Trzeba go wyszlifować, pilnikiem dorabiać. Można coś wyrzeźbić, udekorować go. To zależy od tego, czy ktoś posiada takie umiejętności. Trzeba go polerować, a to jest praca ręczna. Wszystko trzeba ręcznie oszlifować. Z grubsza można wyszlifować na szlifierce, ale potem dokładnie papierem. Ja to robię najpierw sześćdziesiątką, potem sto pięćdziesiątką, sto osiemdziesiątką i na końcu pięćsetką, czy sześćsetką. Potem polerowanie pastą szlifierską. Na tym to polega. Róg jest gotowy, ale to trwa. To nie jest takie proste. Na maszynie nie zrobi się tego do końca. Wszystko z wnętrza rogu trzeba wywiercić wiertarką. Na maszynie nie da się tego zrobić. Wszystko musi być ręcznie wykonane. Nie można wykonać tej pracy seryjnie na maszynie, którą się ustawi i zrobione. Każdy róg wytwarza się pojedynczo. Tyle, ile już zrobiłem rogów, to nie było dwóch takich samych. Każdy jest inny. […] Trzeba jeszcze rogi wyprostować. By zrobić denko, trzeba rogi podgrzać, przeciąć, wyprostować i zrobić dno. Drzewo, kawałek drzewa i po prostu róg przykleić. Przykleić tak, by można było w niego wsypać. Następnie zatyczka do sypania. Pamiętam, jak nasi ojcowie to robili, starzy fachowcy. Kiedyś sami wytwarzali rogi. Znaleźli róg i sobie robili, jak ktoś potrafił, ten zrobił sobie sam. Jeśli kogoś było stać, kupił od innego. Oni robili zatyczki do zamykania ze skóry. Ja to też teraz robię, skóra lub twarda guma. Kiedyś robiłem je z drzewa, ale drzewo, kiedy w torebce się przyciśnie, albo coś, to może się złamać lub róg może się wyszczerbić. Kiedy jednak jest to wykonane z gumy, czy ze skóry, to się zawsze ugnie. To nigdy nie uszkodzi tego rogu. Wtedy sypie się tabakę i zażywa.
Fragmenty relacji
