CSB

Pamiãtóm na pewno baro dobrze pòczątk wòjnë. Tata béł na wòjnie, a më òstelë, sostra, jeszcze brat sã ùrodzył w 39 rokù i më bëlë z mëmą, mieszkelë ù babczi, ale òd mëminëch starszich. Pół bùdinkù tata miôł wëbùdowóné i tam më mieszkelë. Në, ale mëma chòdzëła  babczi pòmagac, do Grëczów pòmagac i kąsk w ti karczmie, żebë sprzedac, bò babcza doch ju miała òsmë sënów na wòjnie. Wszëscë nie bëlë, ale szesc jich bëło. Mëma tam chòdzëła pòmagac. A tam ù nas mieszkało wiele familii taczich niemiecczich, Niemców wiele mieszkało. Ponieważ në jak grańca przëszła w 20 rokù, ta grańca bëła ùstalonô w nié w 18, a w sticzniu 20 rokù. To tam bëła takô strużka, płënãła w Dolinie Jadwidżi 2 km òd nas, tam grańcã zrobilë, ten słup graniczny tam jeszcze je. Jak chtos bë chcôł òbaczëc, tej mòże jic òbaczëc. I tam z tëch miescowëch Niemek przëszła pò zakùpë do babczi jedna. Mëma nie pòwiedza, chto to béł, ale jô sã mògã domëslëc, òd kògò to mògła bëc. Chociaż mëma to nie pòwiedza do smiercë chto to béł.

Babcza sã martwiła, że to je tak… a mëma jã pòceszała, że òni doch niedługò Niemców.... To bëło 2, abò 3 wrzesznia to sã dzało. Że Niemców òd razu doch wëgònią i Pòlska przińdze nazôd, nié? No, a ta szła na pòlicjã i to wszëstkò przekazała tam. Mëma przëszła dodóm. I przëszło dwùch pòlicjantów, jak dzys jich widzã, jak òni wëchòdzą. Jak òni przëszlë, jô jich nie widza.

Më przëd dwiérzama na dwòrze stojelë, mëma mia Klémka, brata ju pół rokù, na rãkach, òn béł baro chòri. A ma z mòją sostrą jedną më mëmã trzimelë za czitel. I më tak sã ni trzimelë. Mëma pò niemieckù rozmia, bò do niemiecczi szkòłë chòdzëła jeszcze, nié? I babcza przëszła do pòmòcë, le babczã wërzucelë, kôzelë ji “précz”. I z mëmą le gôdelë. Nie wiém, co òni tam gôdelë, mëma nama blós kùńc pòwiedza. W każdym razie to dosc długò trwało. I w kùńcu taczi jeden, òbaji bëlë szczupłi, ale jeden béł starszi, a drëdżi taczi młodi wësoczi. Tak jak dzys jô jich widzã, jak òni wëchòdzą nazôd z tegò pòdwòrzégò na drogã i òstawilë tã mëmã nama. I mëma tilkò pòwiedza, że ten starszi rzekł do tegò młodszégò “wzérôj le, òna mô trójkã môłëch dzecy i jedno chòré. Òstawimë le jich lepi”. I szlë i nama tã mëmã òstawilë. Bò gdëbë jã bëlë wzãlë, to bë ba na pewno rozstrzelónô kòle Kartuz tam w Kaliskach, tam je taczi masowi grób. I tak jak jô móm tëlé lat to jô to wiedno jak dzys widzã przed òczama. Òni mëmã w swòjã stronã, më mëmã w swòjã stronã z Bògùszą.

PL

Na pewno bardzo dobrze pamiętam początek wojny. Tata był na wojnie, a my z siostrą i bratem urodzonym w 1939 roku i mamą mieszkaliśmy u babci od strony mamy. Tata wybudował pół domu i tam mieszkaliśmy. No, ale mama chodziła pomagać do babci do Gruczów i trochę w zajeździe, żeby sprzedać, bo babcia miała przecież ośmiu synów na wojnie. Wszystkich nie, ale sześciu. Mama chodziła tam pomagać. A tam u nas mieszkało dużo niemieckich rodzin, Niemców. Ponieważ granica przyszła w dwudziestym roku, nie w osiemnastym, a w 1920. Tam był taki strumyk, płynął w Dolinie Jadwigi 2 kilometry od nas, tam wytyczono granicę. Słup graniczny nadal tam się znajduje. Jeśli ktoś chciałby zobaczyć, może tam iść. I tam przyszła na zakupy do babci jedna z miejscowych Niemek. Mama nie powiedziała kto to, aż do śmierci. Domyślam się, kto to mógł być, ale mama do śmierci nie zdradziła, kto to.

Babcia martwiła się sytuacją. Mama ją pocieszała, że niedługo Niemców… to było 2 albo 3 września - że Niemców od razu wypędzą i Polska wróci, prawda? No, a ona szła na policję i wszystko przekazała. Mama przyszła do domu. Przyszło dwóch policjantów, widzę to jak dziś, jak wychodzą. Jak przyszli? Tego nie widziałam.

Stałyśmy przed drzwiami, mama miała Klemenska, półrocznego brata, on był bardzo chory. A my z siostrą trzymałyśmy mamę za spódnicę. I tak się jej trzymaliśmy. Mama znała niemiecki, bo chodziła do niemieckiej szkoły. I babcia przyszła pomóc, ale ją wyrzucili. I rozmawiali tylko z mamą. Nie wiem, co jej mówili, mama zdradziła tylko koniec rozmowy. W każdym razie trwało to dość długo. I w końcu jeden z nich, obaj byli szczupli, ale jeden był starszy, drugi młody, wysoki. Tak jak dziś widzę ich wychodzących z podwórza na drogę zostawiwszy nam mamę. Mama powiedziała tylko, że starszy mówił do tego młodszego “popatrz, ona ma trójkę małych dzieci, z czego jedno chore. Zostawmy ich lepiej”. Poszli i zostawili nam mamę. Bo gdyby ją wzięli, na pewno rozstrzelano by ją w Kaliskach koło Kartuz, jest tam masowy grób. I tak jak mam tyle lat, wciąż mam ten widok przed oczyma. Oni ją ciągnęli do siebie, a ja z Bogusią do siebie.